Հայաստանի վաղ պետական կազմավորումների մասին մենք տեղեկություններ ոնք քաղում Ք․ ա․ 3-2 հազարամյակների օտար աղբյուրներից։ Դրանցում պհպանվել են հատուկենտ տեղեկություններ հայաստանյան արքաների մասին։ Առավել հազվադեպ են թագուհիների մասին տվյալները։
Ք․ա․ 3-րդ հազարամյակի հայստանի մասին այդ առումով մենք կատարյալ մթության մեջ ենք։ Ք․ա․ 2-րդ հազարամյակում վիճակը փոքր-ինչ մխիթրական է։ Այս ժամանակաշրջանի հայաստանյան պետական կազմավորումները բուռն առնչություններ են ունեցել տարածաշրջանի մյուս պետությունների հետ, կնքվել են դաշինքներ, որոնք երբեմն ուղեկցվել են դինաստիական ամուսնություններով։ Պետք է նշել, սակայն, որ այդպիսի ամուսնությունների մասին վկայող փաստաթղթերում միշտ չէ, որ թագուհիները հիշատակվել են անվանապես։
Այդպիսի «անանուն» թագուհիներից է Հայասա(Ք․ա․ 15-13 դդ․) թագավորության Խուկանաս (հավանաբար՝ Խոկան որը վաղնջահայերեն նշանակում է խորհող, իմաստուն) արքայի կինը։ Նա հիշվում էխեթա-հայասական պայմանագրում՝ կնքված Խուկանասի և խեթական տերության արքա Սուպպիլուլիումաս 1-ի (Ք․ա․ 1344-1322 թթ․) միջև։ Թագուհին խեթական արքայի հարազատ քույրն էր, որի ամուսնությամբ Սուպպիլուլիումաս 1-ը նպատակ ուներ իր քաղաքական շահերի ոլորտում ներգրավելու Հայասա թագավորությունը։
Նույն Սուպպիլուլիումաս 1-ն իր դստերը կնության տվեց Հայկական լեռնաշխարհի հարավում և Միջագետքի հյուսիսում բարձրացած Միտանի թագավորության(Ք․ա․ 16- 13 դդ․) արքա Շատտիվազային (դստեր անունը նույնպես հայտնի չէ)։
Ք․ա II հազարամյակում ավանապես հայտնի միակ հայաստանյան թագուհին եղել է խեթական աղբյուրներում Իսուվա անվամբ հայտնի Ծոփաց աշխարհի արքա Արի Թեշուբի կինը։ Ծոփաղ աշխարհի տիրուհու անունն է Քիլուշ-Հեբաթ։ Նա խեթական արքա Խաթուսիլիս III-ի (Ք․ա 1267-1237 թթ․) «Մեծ արքայադուստրն» էր, որը կնության է տրվել Ծոփք-Իսուվայի արքա Արի Թեշուբին՝ նկատի ունենալով այդ թագավորության զգալի ղեկավարումը տարածաշրջանում։
Ք․ա IX դարում Առաջնավոր Ասիայում քաղաքական լուրջ հայտ է ներկայացնում Վանի թագավորությունը, որն ասուրերեն սեպագիր արձանագրություններում հանդես է գալիս «Նաիրի» և «Ուրարտու», տեղական սեպագրերում ՝ «Բիայնիլի», իսկ Աստվածաշնչում՝ «Արարատ» անվանումներով։ Ք․ա IX դարավերջի և VIII դարի առաջին կեսին Մենուա, Արգիշտի I և Սարդուրի II արքաների օրոք այն վերածնվում է տարածաշրջանի հզորագույն տերության։
Վանի թագավորությունը , ինչպես հայկական հետագա թագավորությունները, ուներ ընդգծված հայրիշխանական կարգեր։ Թագավորության երեք դարյա պատմությունից մեզ հասել է միայն մեկ թագուհի անուն։ Վանի թագավորության անվանապես մեծ հայտնի թագուհի Թարիրիան ՝ Մենուա արքայի կինը։ Նա էլ հայտնի է Մենուա արքայի միայն մեկ արձանագրությունից, որը հայտնաբերվել է Արևմտյան Հայաստանի Կատեպանց գյուղի մոտից (Վան քաղաքից հարավ)։ Արձանագրությունը տեղեկացնում է, որ արքան խաղողի այգի է նվիրել իր տիկնոջը և այն անվանակոչել է նրա անվամբ։
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՎԱՎԵՐԱԳԻՐ
Մենուայի տիկնոջը՝ Թարիրիային, (նվիրվում է ) այս խաղողի այգին։ Թարիրիախինիլի է անունը (այգու)։
Ժամանակին ենթադրվել էր, որ Թարիրիան Մենուայի դուստրն է, քանի որ նրա անունից առաջ դրված արաշիչ-գաղափարագիրը մեկնաբանվել էր իբր «աղջիկ, դուստր»։ Սակայն հետագայում (Նախիջևանի շրջանում գտնվող Օձասարի արձանագրության հայտնաբերումից հետո), ճշտվեց, որ այդ արաշիչ-գաղափարագրիը նշանակել է «տիկին»։ Սեպագրում հատուկ անուններից առաջ սովորաբար դրվում էր որոշիչ-գաղափարագիր (դետերմինատիվ), որը ցույց էր տալիս այդ անվան տիրոջ ով կամ ինչ լինելը ):
Մեզ է հասել Վանի թագավորության թագուհու առնվազն մեկ պատկեր, որն առկա է Իշխուինի արքայի ընտանիքի՝ գերագույն ասծուն երկրպագելու տեսարանում։ Դա Վանի շրջանից հայտնաբերված բրոնզե թիթեղ է՝ պատկերներով և մեհենագիր գրություններով, որն այժմ պահպանվում է Ժնևի Բուդինի թանգարանում։ Թագուհու գլխավերևում երկու մեհենագրով նշված է նրա անունը, որը, սակայն, առայժմ վերածնված չէ; Վանի թագավորության արվեստի հուշարջաններն աչքի են ընկնում կանացի պատկերների առատությամբ։ Հաճախ դրանք դիցուհիների պատկերներ են։ Թագավորության դիցարանը, որն արձանագրված է Մհերի դռան վրա, բաղկացած է 35 աստվածներից և 35 դիցուհիներից, ինչը ոչ միայն կնոջ դերի արժևորման դրսեվորում է, այլև մենուամուսական ընտանիքի գաղափարի յուրօրինակ արձանագրում։
Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ Վանի թագավորության արքայատան հովանավոր աստվածությունը եղել է Սարդի դիցուհին, որը պատկերվում է արծվատեսք։
Հատկանշական է, որ Վանի թագավորության արվեստի հուշարձաններում պատկերված են ոչ միայն աստվածուհիներ և թագուհիներ, այլև սովորական մահկացու կանայք՝ զորագործ, հացթուխ, երաժիշտ, պարուհի, մատուցող և այլն։
Ք․ա․ VII դարի վերջին Վանի թագավորությանը փոխարինելու եկավ Հայկացուն Երվանդականների պետությունը, որի ամենանշանվոր ներկայացուցիչը դարձավ Տիգրան Երվանդյանը։Տիգրան Երվանդյանը հիշատակվում է Հայկազուն նահապետների և արքաների շարքում՝ իբչև առավել նշանավոր դեմքերից մեկը։ Նրա մասին Մովսես Խորենացին գրում է « Ես սիրում եմ ըստ քաջոիթյան այսպես կոչել՝ Հայկ, Արամ, Տիգրան․ որովհետև քաջերի սերունդները քաջերն են, իսկ նրանց միջև եղածներին ով ինչպես ուզում է, թող կոչի»։
Բարեբախտաբար, պատմությունը պահպանել է ոչ միայն նրա տիկնոջ անունը, այլև որոշ տեղեկություններ, որոնք հիացմունք են առաջացնում վեհաշուք այդ թագուհու կերպարի նկատմամբ։
Տիգրան Երվանդյանի տիկնոջ անունը պահպանվել է Մովսես Խորենացու մատյանում։ Նրա մասին համառոտ տեղեկացվում է մի քաղաքական դավադրության առնչությամբ։ Պատմահոր համաձայն՝ Մարաստանի Աժդահակ թագավորը խնդրել էր Տիգրան Երվանդյանի քույր Տիգրանուհու ձեռքը, որն էլ դարձել էր Մարաստանի թագուհի։ Որոշ ժամանակ անց Աժդահակին սկսեց անհանգստացնել Տիգրանի և պարսից Կյուրոս արքայի մտերմությունը, որը կարող էր դաշինքի վերածվել իր դեմ։
Աժդահակը փորձում է Տիգրան Երվանդյանի դեմ օգտագործել նրա քույր Տիգրանուհուն՝ ասելով, թե իբր Տիգրանի կինը՝ Հայոց թագուհի Զարուհին, նախանձելով Տիգրանուհու փառքին, ձգտում է գրավելու նրա տեղը։ Նա իբրև թե մղում է ամուսնուն Մարաստանի դեմ, որ վերջինս էլ գրավի մարական գահը։ Տիգրանուհին, որ հայտնի էր իր խոհեմությամբ, գաղտնի տեղեկացնում է եղբորը Աժդահակի նենգ մտադրության մասին։ Տիգրանի և Աժդահակի բախումն, ի վերջո, ավարտվում է մենամարտով, որում Տիգրան Երվանդյանը սպանում է Մարաստանի արքային․․․
Մովսես Խորենացու այս պատմության մեջ Զարուհին հիշատակվում է, սակայն հանդես չի գալիս որևէ դերակատարմամբ։ Հակառակ պատկերն է հույն պատմիչ և զորավար Քսենոփոնի ( Ք․ա․V-IV դդ․) «Կյուրոպեդիա» աշխատության մեջ։ Քսենոփոնը չի նշում Տիգրան Երվանդյանի կնոջ անունը, բայց ունի հետաքրքիր ու գեղեցիկ տեղեկություններ նրա մասին։
Քսենոփոնի համաձայն՝ Տիգրանի հայրը ( որի անունը չի նշում, սակայն Մովսես Խորենացուց հայտնի է, որ նա Երվանդ Սակավակյացն էր) պատերազմել է Մարաստանի արքայի դեմ, սակայն անհաջողություն կրելով՝ պարտավորել է հարկ տալ և զորք տրամադրել։ Որոշ ժամանակ անց, սակայն, նա ապստամբում է։ Մարական արքան խուսափում էր Հայաստանի նկատմամբ վճռական գործողություններից՝ վախենալով, որ դա կարող է ճակատագրական դառնալ իր համար։
Այդ ժամանակ Մարաստանի արքային իր ծառաությունն է առաջարկում նրա ազգական և պարսից արքա Կյուրոսը։ Վերջինս դեռ պատանի հասակում եղել է հայոց արքայազն Տիգրանի որսընկերը և հրավեր է ուղարկում հայոց արքայական ընտանիքին՝ հանդիպելու արքայական ոսրսի ու խրախճանքների համար։ Հայերը չկասկածելով, որ դրա հետևում խորամանկ դավարություն է թակնված, ընդունում են հրավերը։ Այդ ճանապարհով ձերբակալվում է Հայոց արքայի ընտանիքը։ Տեղի է ունենում դատավորություն, որի ընթացքում հարցին, թե ինչու է ինքը ապստամբել, Հայաստանի արքան տալիս է բացառիկ մի պատասխան․ « Ես ազատության էի ձգտում․ քանզի լավ էի համարում, որ ինքս ազատ լինեմ, և որդիներիս ազատություն թողեմ»։
Նույն դատավորության ընթացքում ուշագրավ հարցուպատասխան է տեղի ունենում նաև Կյուրոսի ու արքայազն Տիգրան Երվանդյանի միջև։
Հայոց արքայազնին այս պատասխանը հրաշալի վկայություն է սիրող մարդու և ամուսնական նվիրումի մասին։ Եվ դա միկողմանի չէր։ Նունյպիսի հիացում ես ունենում՝ Քսենոփոնի հիշատակած պատմության շարունակությանն ընթերցելով։
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՎԱՎԵՐԱԳԻՐ
« Իսկ դու, Տիգրա, ասա՜ ինձ, ինչքա՞ն կվճարես կնոջդ ետ ստանալու համար»
Տիգրանը, որը նոր էր ամուսնացել և շատ էր սիրում կնոջը, ասաց․ « Ես, ո՜վ Կյուրոս, նույնիսկ իմ կյանքը կտամ, որպեսզի նա երբեք ստրուկ չդառնա»։
« Ուրեմն դու,- ասաց կյուրոսը,- տա՜ր կնոջդ․ ես չեմ համարում, որ նա գերի է բռնվել, քանզի դու երբեք չես լքել մեզ․․․ Իսկ այժմ,- ասաց, — ճաշեցեք մեզ մոտ և ճաշելուց հետո գնացե՜ք ուր կամենում եք»։
Քսենոփոն
« Կյուրոպեդիա» (գիրքIII,գլ․ 1.36-47)
ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՎԱՎԵՐԱԳԻՐ
Այսպես զրուցելուց և իրար հանդեպ սիրալիր վերաբերմունք ցույց տալուց հետո, մի բան, որ բանական էր նման հաշտության դեպքում, նրանք նստեցին կառքերը և իրենց կանանց հետ ուրախ հեռացան։
Հասնելով տուն՝ նրանք խոսում էին․ մեկը՝ Կյուրոսի իմաստության մասին, մսույը՝ արիության, մյուսը՝ հեզության, մեկ ուրիշն էլ ՝ նրա գեղեցկության և հասակի մասին։
Այնժամ Տիգրանը հարցրեց իր կնոջը․ « Իսկ քեզ, ով արմենուհի, Կյուրոսը նու՞նպես գեղեցիկ թվաց»։
« Բայց,- պատասխանեց կինը,- Զևսը վկա, ես նրան չէի նայում»։
« Հապա ու՞մ էիր նայում,»- Հարցրեց Տիգրանը։
« Վկա է Զևսը, ես նայում էի նրան, ով ասաց, թե իր կյանքը կտա, որ ես ստրուկ չլինեմ»․․․
Քսենոփոն
« Կյուրոպեդիա» (գիրք III, գլ․ 1.40-41)
Այսքանով չի սահմանափակվում Տիգրամ Երվանդյանի տիկնոջ՝ Զարուհի թագուհու մասին Քսենոփոնի տեղեկությունները։ Մեկ այլ դրվագում տեղեկացվում է, որ դրանից տարիներ ան, երբ Կյուրոսն ապստամբեց Մարաստանի դեմ, Տիգրանը նրա գլխավոր դաշնակիցն էր ր մասնակցում էր նրա մղած պատերազմներին։ Ամուսնու կողքին պատերազմական գործողություններից մասնակցում էր նաև Հայոց թագուհին։ Ուշագրավ է, որ Կյուրոսը, որպես պարգև, Տիգրան Երվանդյանին հատուկ տալիս է կնոջ զարդը և խնդրում փոխանցել տիկնոջը, « քանի որ նա արիաբար մասնակցել էր պատերազմին ամուսնու հետ միասին» (Քսենոթոն, «Կյուրոպեդիա» գիրք VIII, գլ․ 4.24)։
Այսպիսի հիշատակություններ է պահպանել պատմությունը Զարուհի թագուհու մասին, ու անունն, ըստ ուսումնասիրողների, նշանակում է « ոսկյա»․․․
Տիգրան Երվանդյանին և Զարուհուն հաջորդող ժամանակաշրջանում մինչև Ք․ա․ երրորդ դարի վերջը որևէ թագուհու անուն հայտնի չէ։ Հայոց գահի միակ տիրուհին, որն իշխել է իբրև Երվանդ (Օրոնտես) երկրորդի կին, Հռոդոգունեն էր, որն Աքեմենյան տիրակալ Արտաքսեսես երկրորդի դուստրն էր։
Հայաստանը Ք․ա 521թ․ նվաճել էր Աքեմենյան արքա Դահեր առաջինի կողմից և դարձել պարսից տերության քսան մեծ վարչական միավորներից մեկը՝ տասներեքերորդ սատրապությունը։ Հայաստանի կարավարիչ- սատրապաները Հայկազուն-Երվանդական տոհմի ներկայացունիչներն էին և շարունակում էին կարևոր դիրք գրավել Աքեմենյան տերության մեջ՝ երբեմն ազգակցական, խնամիական սերտ կապեր ունենալով պարսից արքային արքայի հետ։ Սակայն նրանք արքաներ չէին, այլ սատրապ-կարավարիչներ, ուստի և Հռոդոգունեն չի կարող մտնել Հայաստանի թագուհիներին ցանկի մեջ։
Ք․ա 331թ․ անկախացած Մեծ Հայքի Երվանդական թագավորությունն անկում ապրեց Ք․ա․ 201 թվականին, երբ զոհվեց հունարեն յոթ արջանագրություններից մեկը, որ չափածո ողբերգության 11-տողանոց հատված է, ըստ Հ․ Մանանդյանի՝ ներկայացնում է հենց այդ դրվագը։ Այնտեղ պատմվում է, որ թագավորի մահվամ մասին սուրհանդակաը՝ նշելով, որ նա զոհվել է « զենքը ջեռքին»։
Արքայի քույր-թագուհու անունը, սակայն, բնագրում չի գրվում․ նա հիշատակված է թագուհիների տրվող « փիլանդելփոս» («եղբայրասեր») պատվանունով․․․
Գրականություն՝
Ա. Մովսիսյան, 10 հայ ականավոր թագուհիներ, Երևան 2017
«Մխիթար Սեբաստացի» կրթահամալիրի քոլեջ, Զբոսաշրջություն 